Czy powszechną pomyłką jest wskazywanie programu 500+ jako klucza do władzy PiS-u? To bardzo prawdopodobne! Wiele wskazuje, że fundamentem, który spaja elektorat PiS-u, jest strach. Zwłaszcza ten przed uchodźcami. Powoli zaczyna on przypominać powszechną histerię – do tego stopnia, że obala wszelkie autorytety, nawet autorytet papieża. Przebić go może tylko jeszcze większe poczucie zagrożenia. I właśnie dlatego kryzys w szpitalach może spowodować pierwsze pęknięcie w elektoracie PiS.

W ostatnich dniach 2017 roku na polskim Twitterze po stronie opozycyjnej panował spokój, a główną atrakcją było składanie sobie noworocznych życzeń. Za to po stronie zwolenników rządu wrzało. Emocje sięgały zenitu z powodu wypowiedzi Kornela Morawieckiego, ojca obecnego premiera Mateusza Morawieckiego. „Te 7 tysięcy uchodźców, na które zgodził się poprzedni rząd, nie powinno być problemem” – powiedział Kornel Morawiecki dla „Rzeczpospolitej”. I dodał, że jego zdaniem rząd powinien uruchomić korytarze humanitarne i zaproponować uchodźcom polską kulturę. Rozpętała się burza. Jego wypowiedź zwolennicy obozu rządowego odczytywali przede wszystkim jako opinię ojca obecnego premiera, a nie lidera ugrupowania „Wolni i Solidarni”. I chcieli wiedzieć jedno: czy ta opinia oznacza, że takie same zdanie będzie miał premier, a więc i rząd? Czyli – czy Polska przyjmie uchodźców?

 

„Wypad z Polski, korytarz humanitarny to Ty możesz..”

Burza była naprawdę solidna. Starszego Morawieckiego wyklinano i przeklinano. Zarzucano mu, że chce  sprowadzić zagrożenie na Polaków, że celem „islamskich najeźdźców” jest zagłada chrześcijaństwa, wymordowanie Polaków, gwałcenie Polek. Pod tweetem Morawieckiego, w którym ten próbował wyjaśnić, o co mu dokładnie chodziło, polityk doczekał się aż 440 komentarzy, z których ewidentna większość była mocno krytyczna (lub wręcz obraźliwa) wobec niego – i wobec uchodźców.

Elektorat wzburzył się też na Facebooku, reagowali inni posłowie uspokajając, że stanowisko rządu wobec uchodźców nie zmieniło się, a Polska nie zamierza nikogo przyjmować. Premier Morawiecki jednak przez kilka dni milczał. Dopiero jego spóźniona deklaracja, że rząd nie zmienia stanowiska ws. uchodźców uspokoiła nieco nastroje. Poziom wrzenia był jednak bardzo wysoki. Równie wysoki bywa wtedy, gdy papież Franciszek  namawia katolików do otwarcia się na uchodźców i apeluje, by nie siać strachu przed nimi, tylko wspierać potrzebujących.

 

Tak wysoki poziom emocji, liczba negatywnych reakcji i zaangażowania odbiorców każe  zastanowić się, w jakim stopniu strach przed uchodźcami jest fundamentem spajającym różnorodny przecież elektorat PiS. Czy to nie lęk przed „złym obcym” sprawia, iż tak wielu Polaków popiera ugrupowanie, które gwarantuje im bezpieczeństwo i zachowanie w niezmienionym stanie świata, w którym żyjemy? 

Do tej pory diagnozowano z reguły, że sukces PiS wynika z wprowadzonych programów socjalno-ekonomicznych, przede wszystkim z programu 500+ oraz z obniżenia wieku emerytalnego. Ostatnio jednak coraz częściej pojawiają się inne głosy. Dr Jacek Kucharczyk, prezes Instytutu Spraw Publicznych, w wywiadzie dla portalu Wiadomo.co postawił tezę, że kluczem PiS do władzy nie jest ekonomia, lecz ideologia i charakter; że PiS popierają ci Polacy, którym podoba się narracja populistyczna i nacjonalistyczna.

Czemu jednak taka narracja tak bardzo się dziś trafia do Polaków?

 

Skoro uchodźcy są gorsi, to my jesteśmy lepsi!

Na to pytanie być może najlepiej odpowiada Jakub Bierzyński, analizując w „Gazecie Wyborczej” raport z badań dr Macieja Gduli „Dobra zmiana w Miastku”. Otóż jego zdaniem PiS zbudował spójną tożsamość wspólnotową, która okazała się atrakcyjna dla znaczącej części Polaków. Jej istotne elementy to z jednej strony dowartościowanie zwykłego człowieka w kontrze do elit, a z drugiej – pokazanie, że są inni, którzy są słabsi i gorsi. Ci gorsi to oczywiście m.in. uchodźcy i imigranci. Dla ludzi, którzy do tej pory czuli się niedowartościowani, uchodźcy stali się nowym punktem odniesienia. Pozwolili poczuć się lepszymi („skoro są gorsi od nas, to z nami nie jest tak źle”), a jednocześnie zbudować wspólnotę, której jednym z głównym zadań jest ochrona świata, w którym żyjemy, przed tymi gorszymi.  Budowniczym i gwarantem tej wspólnoty jest oczywiście PiS.

Jeśli w ten sposób zdiagnozujemy klucz do władzy obecnego obozu rządowego, łatwo zrozumiemy, dlaczego w interesie władzy leży utwierdzanie Polaków w przekonaniu, że uchodźcy są groźni, chcą zniszczyć i zislamizować Europę. To właśnie strach przed obcymi sprawia, że wspólnota popierająca PiS się nie rozpada. Strach jest jedną z najsilniejszych emocji i nie od dziś wiadomo, że za jego pomocą łatwo jest sterować ludźmi – Polacy nie są tu żadnym wyjątkiem.

 

Kto popiera PiS? Kto boi się uchodźców?

Jeśli kogoś ten sposób rozumowania nie przekonuje, warto sięgnąć do badań dotyczących stosunku Polaków do uchodźców – oraz do badań analizujących elektorat PiS. Zestawmy te wyniki.

Postawy Polaków wobec uchodźców zmieniły się radykalnie między 2015 a 2016 rokiem. W 2015 roku aż 72 proc. (w badaniach CBOS-u) były za przyjęciem uchodźców do Polski, a 21 proc. było przeciw. W lutym 2016 – przeciw było już 57 proc., a tylko 39 procent za. Szczególnie krytyczną postawę przyjmowali najmłodsi badani (18-24 lata) i osoby z niższym poziomem wykształcenia (podstawowe, gimnazjalne, zawodowe).

Z raportu Centrum Badania nad Uprzedzeniami Uniwersytetu Warszawskiego wynika, że aż 67 proc,. Polaków sprzeciwia się osiedlaniu uchodźców w Polsce, a na postawy anty-uchodźcze wpływ mają przede wszystkim uprzedzenia oraz specyficzne postrzeganie mechanizmów rządzących polityką, połączone z tzw. mentalnością spiskową. Przeciwni „obcym” są więc przede wszystkim ci, którzy czują się zagubieni wobec polityki, nie mają poczucia wpływu na nią, nie rozumieją jej zasad i chętnie wyjaśniają sobie rozmaite zjawiska działalnością spiskową rozmaitych sił.

Tyle o uchodźcach. Teraz czas na charakterystykę osób popierających PiS. Z sondażu IPSOS prezentowanego w portalu OKO Press wynika, że PiS popierają przede wszystkim mieszkańcy wsi i małych miast, z wykształceniem podstawowym i zawodowym, po 50. roku życia – oraz młodzi. Przy czym poziom poparcia w 2017 roku wśród młodych nie zwiększył się, a wśród starszych, mniej wykształconych i mieszkających na wsi – wzrósł.

Widzicie podobieństwa? Przekaz antyuchodźczy i światopogląd PiS trafiają do bardzo podobnych grup społecznych. Wizja PiS i strach przed uchodźcami to domena głównie słabiej wykształconych Polaków, z mniejszych miast i wsi, przede wszystkim najmłodszych i najstarszych badanych. Cechą młodych ludzi nie jest więc otwartość, tylko chęć zachowania znanego świata i ochronienia go przed silnymi wpływami zewnętrznymi.

Otwarcie granic, wpuszczenie uchodźców – budzą tak potężny strach, że każą jednoczyć się w obawie przed islamskim terroryzmem, który dziś w Polsce uosabiają właśnie uchodźcy. PiS zaś oferuje wspólnotę, która gwarantuje nie tylko kontakt z osobami o tych samych poglądach, ale też obronę polskich granic i podnoszenie polskich tradycji do rangi świętości (dzięki temu wiadomo, dlaczego należy je chronić), dowartościowuje polskość w najbardziej tradycyjnym, sarmacko-męczeńskim wydaniu – nie wymagając przy tym niczego, co by wymuszało wyjście poza znaną strefę komfortu. Nieznani są uchodźcy, a tych należy trzymać z daleka – więc wszyscy wciąż pozostają w kręgu tego, co „znane i lubiane”, z jasno określonym wrogiem. Jest to wizja naprawdę komfortowo pomyślana – podkreślanie wartości polskich tradycji, historii i doświadczeń pozwala usunąć z pola widzenia fakt, że całą tę wspólnotę tak naprawdę łączy strach. Programy socjalne są dobudówką do tej wizji Polski, są przyjemnym deserem po daniu głównym, ale nie stanowią o istocie tego na wskroś narodowego menu.

Patrząc na to z politycznego punktu widzenia, trzeba uznać jednoznacznie: kluczem do sukcesu PiS-u nie są – mówiąc najprościej – pieniądze, lecz bezpieczeństwo. Oraz strach przed (mocno odległym) wrogiem.

To istotna diagnoza, zmieniająca postrzeganie nie tylko tego, co było, ale i tego, co będzie! Kiedy stawiamy w centrum bezpieczeństwo, nagle staje się zrozumiałe, dlaczego podwyżki cen podstawowych artykułów spożywczych nie wpływają na poziom poparcia społecznego dla PiS-u; dlaczego sensowne ekonomiczne propozycje opozycji nie zmieniają układu sił w polityce. W tej sytuacji możemy też przypuszczać, że nie zmieni go nawet ewentualna likwidacja czy ograniczenie programu 500 plus –  poparcie dla PiS mogłoby się nieco zachwiać, ale nie załamać. Co więc może ograniczyć dominację PiS-u? Rosnące poczucie zagrożenia, z którym rząd nie będzie w stanie sobie poradzić. Oczywiście im dłużej obecna władza będzie rządzić, tym większy będą miały na nią wpływ procesy dotyczące każdej władzy: kumulować się będą błędy, zaniechania, porażki, w przypadku PiS widoczne zwłaszcza na forum międzynarodowym. Ale najszybciej poparcie dla władzy załamie narastające poczucie zagrożenia.

Od razu dodam – strach jest oczywiście częścią większej całości, nie tylko on sprawia, że Polacy popierają PiS. Diagnozuję go jednak jako istotny element poparcia – ale nie jedyny.

 

Kryzys w szpitalach pierwszym poważnym pęknięciem w elektoracie PiS?

I tu docieramy do kryzysowej sytuacji w polskich szpitalach.  W wyniku wypowiadania przez lekarzy tzw. klauzul opt-out w umowach o pracę (klauzule te umożliwiały lekarzom pracę powyżej 48 godzin w tygodniu) część szpitali musiała zamknąć oddziały z niewystarczającą obsadą lekarską i zwyczajnie nie przyjmuje pacjentów. Takie sytuacje mają miejsce w całej Polsce i dziś dotyczą ok. 150 z 900 szpitali. Na razie na szczęście nie ma doniesień medialnych, iż komuś nie zdołano pomóc na czas ze wzg. na ograniczenia w szpitalach – ale czy rzeczywiście możemy liczyć na to, że nie wydarzy się tragedia?

Jeśli rząd szybko nie rozwiąże kryzysu w służbie zdrowia, Polacy poczują się zagrożeni – i to znacznie bardziej niż z powodu uchodźców. „Obcych” – co by nie mówić – jest w Polsce naprawdę niewielu, a pozostali są daleko. Pomoc lekarska potrzebna jest tu i teraz. Natychmiast i każdemu, kto jej potrzebuje. Na razie minister zdrowia proponuje jedynie dyrektorom szpitali wprowadzanie pracy zmianowej lub równoważnej, czyli w sumie łatanie dziur za pomocą lekarzy, którzy zostali. To cały pomysł na rozwiązanie tej patowej sytuacji.

Czy kryzys w szpitalach może być pierwszym poważnym pęknięciem w elektoracie PiS? Tak, jeśli trafna jest diagnoza wskazująca bezpieczeństwo jako fundament poparcia dla PiS-u. Na miejscu rządu nie lekceważyłabym więc szpitali, tylko natychmiast zaczęła rozwiązywać ten problem – i na bieżąco przekazywałabym informacje obywatelom, by pokazać, że władza potrafi zapewnić bezpieczeństwo także w tym obszarze.

Na miejscu opozycji już 5 minut po pierwszej informacji o zamknięciu oddziału z powodu braku lekarzy organizowałabym konferencję prasową i zlecała do realizacji wielką kampanię społeczną o tym, jak bardzo rząd naraża Polaków. W politycznym interesie opozycji jest bowiem zbudowanie poczucia zagrożenia w społeczeństwie – znacznie bliższego niż zagrożenie, które niosą ze sobą uchodźcy. Wizja wystąpienia Polski z UE, o którym dość intensywnie mówi opozycja, nie wystarcza – to zbyt abstrakcyjne, odległe, nieznane. Nie grozi gwałceniem kobiet czy zawłaszczeniem znanego świata. Nie grozi zamachami, eksplozjami, zabitymi na ulicach.

Czego bardziej boją się Polacy?

Osobiście wolałabym , by w polityce poparcie budowano nie na strachu, lecz na pozytywnych wartościach. PiS w swojej wizji świata perfekcyjnie połączył strach z polskimi tradycjami, przykrywając lęk konserwatywnymi, lecz pozytywnymi wartościami. Innej, ale równie spójnej wizji Polski oczekuje od opozycji jej elektorat. W tej wizji nie bezpieczeństwo powinno być fundamentem, lecz wolność – opozycja mówi bowiem do innych grup społecznych niż PiS (pisałam o tym szerzej analizując przekaz opozycji na Facebooku).

Niewątpliwie jednak ta konkurencyjna wizja Polski nie wystarczy opozycji do zwycięstwa.  Najpierw musi dojść do załamania poparcia wobec PiS. A tu kluczowy okazuje się strach. Który będzie dotkliwszy? Ze strachem przed czym rząd sobie nie poradzi? Który niepokój społeczny wykorzysta opozycja? Bez odpowiedzi na te pytanie nie sposób myśleć dziś o strategii politycznej żadnego z istotnych ugrupowań na polskiej scenie politycznej. Na te właśnie pytania musi odpowiadać zarówno PiS, jak i cała opozycja.